Art Deco yıllar sonra 1960'lı yılların ortalarında modern mimarinin tekdüze yapılarına bir başkaldırı olarak bu kez "Art Deco Revival" adı altında Batıda yeniden gündeme gelmiştir.
Art Deco Mimari nedir?
1890-1910 yılları arasında bütün Avrupa'yı etkisi altına almış olan romantik, bireyselci süsleme akımıdır. Art Nouveau olarak da bilinir.
Art Deco'nun kaynağı Fransa'dır. Avrupa'da Art Nouveau'nun ardından 1920'lerde mimaride, uygulamalı sanatlarda, iç tasarımda, resim ve heykelde, grafik tasarımda etkili olarak gelişen Art Deco akımı kısa bir süre sonra ABD'ye sıçrayarak orada da etkili olmuş, mimarlık ve sanat tarihine renk katacak ürünlere yol açmıştır. Aslında, kökü Avrupalı olan bu akımın Avrupa kıtası dışındaki tek başarılı örneği ABD mimarlığında, yeni kuşak mimarlarınca gökdelenlerde, sinema binalarında ve benzeri yapılarda gerçekleştirilmiştir.
Art Deco yıllar sonra 1960'lı yılların ortalarında modern mimarinin tekdüze yapılarına bir başkaldırı olarak bu kez "Art Deco Revival" adı altında Batıda yeniden gündeme gelmiştir.
Art Deco tarzıyla ilişkili mimarlar arasında Fransa’da Eliel Saarinen, Amerika’da Raymond Hood, William Van Alen, Henry Hohauser, L. Murray Dixon ve T. L. Pflueger gibi isimler bulunuyor. İyi bilinen Art Deco yapıları arasında New York’taki Empire State Binası ve Radio City Music Hall bulunuyor.
Art Deco’nun Türkiye’de örneği var mıdır?
19.yy sonunda Osmanlılarda da saray mimarı Raimondo d'Aronco'nun etkisiyle benimsenmiştir. (örn.Beşiktaş Serencebey'deki türbe).
İstanbul'da Beyoğlu yakasındaki kimi bina cephelerinde, girişlerinde ve asansörlerde hâlâ çok güzel Art Deco örneklerine rastlanır.
Art Deco (Art Nouveau) Mimarisi’nin genel özellikleri nelerdir?
Geçmişten esinlenmeyerek özgün bir üslup yaratmaya çalışan Art Nouveau'da birbirini izleyen akıcı biçimler, simetri için asimetri görülür. Grafik ve resimden başlayarak halıcılık, heykel ve mobilyadan mimarlığa kadar sanatın bütün kolllarını içine alan "Art Nouveau" mimari strüktür ve planlama ile ilişki kurmadan yalnızca estetik bir davranış halinde gelişmiş ve daha çok süslemede kalmıştır. Art Nouveau süslemesi başlıca lale gibi bitkilerin veya böceklerin duyargalarının biçimlerine dayanan çizgilerin ve biçimlerin cömertçe kullanılmasından ibaret kalmıştır. (Kaynak: Doğan Hasol, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, Yem Yayın, s.483-484, İstanbul, 1998.)
Art Deco’nun dünyadaki önemli örnekleri hangileri?
Art Deco'nun ABD'deki en önemli örneklerinden biri, Miami Beach'te 80 yapı adasındaki 800 binadan oluşan ve "Art Deco District" olarak anılan ünlü bölgedir. Bilindiği gibi, 1920'lerde ortaya çıkan akımın Art Deco olarak adlandırılması, çıkışından, hatta hızını yitirmesinden yıllar sonra, bir geri dönüşle, 1925 yılında Paris'te açılmış olan uluslararası dekoratif sanatlar sergisinin (Exposition Internationale des Arts Décoratifs) adından esinlenerek olmuştur. Miami Beach'te, güneydeki Latin Amerika ülkelerinin sanat ve kültür etkileriyle yeşeren özgün Art Deco yorumu da aynı şekilde yıllar sonra Tropical Deco olarak anılmaya başlamıştır.
Fransa'da Art Deco mimarlık uygulamaları 1925'e değin az sayıdaki kimi mağaza cepheleriyle sınırlı kalmıştır. En iyi Art Deco mimarlık örnekleri ise yalnızca altı ay sürüp kapanan 1925 uluslararası sergisi için tasarlanmış olanlardır. Bu sergiye katılacak örnekler, kurallara göre yeni bir esinin yanısıra gerçek özgürlüğü ortaya koymalıydı. Eski kalıpların yinelenmesi, taklit ve eski üslupların, akımların kopyaları sergide kesinlikle yer alamayacaktı.
1923-25 yılları arasında ABD'de gökdelenler birbiri ardından dikilirken, mimaride yeni arayışlar da sürmekteydi. Bu dönemde Amerikan mimarlarının yararlanabilecekleri tek akım o yıllarda Paris'te yeşeren Art Deco oluyordu. Böylece, renkli, geometrik ya da çiçekli bezemelerden oluşan Art Deco öğeleri, yapımları 1920'lerde başlayan pek çok gökdelende kendilerine yer bulmaya başladılar. Manhattan'daki ünlü Chrysler gökdeleni bunun en güzel örneklerinden biridir.
Paris'ten olduğu gibi aktarılan kırıkçubuklar, kemerler, güneş kursları, usluplaştırılmış çiçekler bu kez Amerikan binalarının vazgeçilmez süsleme örgeleri olmaya başladılar. Kademeli düşey dekorasyon, gökdelenlerin yüksekliğini olduğundan çok gösterme konusunda görsel katkılar getirdi.
Akım, ABD'de bir süre modernizm olarak da anıldı. 1925'ten başlayarak modernist mimari dekorasyon bütün ABD'ye, bölgelere göre kimi farklılıklar göstererek yayıldı. Bölgesel farklılıkların en güzel örneklerinden biri Güney Florida'da, özellikle de Miami Beach'te gelişen ve yukarıda da belirttiğimiz gibi, daha sonraları Tropical Deco olarak anılan uygulamadır. Tropical Deco'nun en güzel örneklerini topluca barındıran Miami Beach, palmiyeleri, geniş kumsalı, mavi gökyüzü ve önünde göz alabildiğince uzanan Atlantik Okyanusu ve yumuşak iklimiyle öteden beri özellikle de kışlar için iyi bir tatil yöresi olagelmişti. 1915'ten sonra seçkin bir topluluğun kışlık dinlenme yeri olan Miami Beach, Miami'nin kardeş şehri, bir bakıma da tamamlayıcısıdır.
Art Deco bölgesi, Miami Beach'te kumsalın bittiği noktadaki caddeden sonra başlamakta ve 1.5 km içeriye doğru yayılmaktadır.
Şimdi bölge yeniden düzenleniyor ve değer kazanıyor. 16 km boyunca uzanan, yaklaşık 100 m genişlikteki ünlü kumsalın beyaz kumlarının yeniden düzenlenmesi için harcanan para 64 milyon dolardır. (Kaynak: Doğan Hasol, Art Deco ve Tropical Deco, Ağustos 1995 - Yapı Dergisi 165)
Art Deco’nun tarzları nelerdir?
Zigzag Modern ve Yuvarlak Hatlı (Streamline) Modern.
Art Deco’nun Zigzag Modern tarzının özellikleri neler?
Zigzag Modern, oldukça dekoratifti ve geometrik süslemelerle işlenmiş oldukça dekoratif cephesi olan binalar bu tarzı yansıtıyordu. Zigzag Modern, geleceği kucaklayan modernizmi ve makine çağını benimsemiş sakinleriyle New York, Los Angeles, Miami gibi büyük şehirlerde gelişmiş şehirli bir tarzdı. Zigzag Modern tarzda tasarlanmış olan binalar az sayıdaydı ve bunlar genellikle büyük kamu binalarında ve ticarî binalarda, özellikle de otellerde, sinemalarda, restoranlarda, gökdelenlerde ve alışveriş merkezlerinde kullanıldı.
Bu tarz, sanatsal bir şekilde tasarlanan ve zanaatkarlar tarafından ustalıkla uygulanan pahalı ve egzotik malzemeler gerektiriyordu. Büyük ölçüde, düz bina yüzeylerine uygulanan bir süsleme sistemiydi. Dekorasyon, egzotik ahşap kaplamalar, mermer, boyanmış terrakotta ve metaller gibi lüks malzemelerle yapılıyordu.
Yuvarlık Hatlı Modern tarzın özellikleri neler?
Art Deco'nun daha sonraki bir aşamasında, Yuvarlak Hatlı [Streamline] Modern, Büyük Çöküntü sonrası ortaya çıktı. Gereksiz süslemeleri kaldırarak zor ekonomik şartları yansıtan bu yeni tarz, düz duvarlar, yuvarlatılmış kenarlar ve dairesel pencerelergibi yuvarlak hatlı formlar üzerine odaklandı. Bu tarz 1930'lardaki hızın artışını ve seyahatin gelişimini yansıtan modern ulaşım araçlarının, yani otomobillerin, uçakların, trenlerin, otobüslerin ve gemilerin şekillerinden büyük ölçüde etkilendi. Hava yolculuğunu, telefonu, radyoyu, konuşan resimleri ve gökdelenleri ortaya çıkaran bir teknolojik çağ için kusursuzdu. Makina çağıyla bütünleşik olan bu tarz, seri üretim ve kalitenin birbirini dışlayıcı olmadığı fikri üzerine kuruludur. Bu, aynı zamanda, ışığı mimariye dahil eden ilk mimarî tarzdır.
Zigzag Modern, modern yaşama övgüler düzerken, Yuvarlak Hatlı Modern daha iyi bir geleceğe gözlerini dikti.
Evler, Yuvarlak Hatlı Modern tarzda inşa edildi, ama ticarî yapılar —benzin istasyonları, lokantalar, otobüs terminalleri, dükkanlar— Zigzag tarzında olduğundan daha gösterişsizdi. Yuvarlak Hatlı Modern tarzın özellikleri şunlardır:
Aerodinamik kavisler ve akıcı formlar
Basit hatlar ve çok düzgün bir görünüm üzerine vurgu
Uzun yatay hatlar
Düz ve kavisli duvarlar, yüzeyler
Lombarlar ve çelik parmaklıklar gibi denizcilikle ilgili unsurlar
Cam tuğla, krom, vitrolit, paslanmaz çelik ve neon işaretler gibi malzemelerin kullanımı
Harpuştalı düz çatılar
Duvar yüzeyleriyle bir hizada bulunan yatay pencere bantları
Yuvarlak Hatlı Modern, mimarînin yanısıra endüstri tasarımcılarının herşeye uyguladıkları bir tarzdı — arabalara, trenlere, mobilyalara, moda tasarımına ve ev aletlerine uygulandı. Yuvarlak Hatlı Modern, “Yarının Dünyası”na ait arabalar, mutfaklar ve geleceğin şehirlerinin sergilendiği 1939-40 New York Dünya Fuarı’nda zirvesindeydi. Ama İkinci Dünya Savaşı sırasında çok çabuk demode oldu. Buna karşılık, 1960’ların sonlarında Art Deco tasarımına yönelik yeniden bir ilgi oluştu.
Art Deco, Amerika’nın 20. yüzyılda geleneksel tarzlardan koptuğu ilk mimari tarzdı.
Art Deco üzerinde farklı kültürlerin etkileri nelerdir?
Bunlar geleceğin binalarıydı. Parıltılı, geometrik ve dramatiktiler. Kübik formları ve zigzag tasarımlarıyla Art Deco binaları makine çağını kucaklıyordu. Ama bu tarzın bir çok özelliği gelecekten değil, çok uzak bir geçmişten alınmıştı... 20'li yıllarda ve 30'lu yılların başlarında gözalıcı Art Deco mimarisi gözdeydi. Diğer bütün tarzlar gibi o da birçok kaynaktan beslenmişti. Bauhaus Okulu'nun sade şekilleri ve modern teknolojinin yuvarlak hatlı tasarımları Uzak Doğu, antik Yunan ve Roma, Afrika, Hindistan ve Maya ve Aztek kültürlerinden alınan örüntüler ve ikonlarla bir araya geldi. Ama her şeyden öte Art Deco Mısır'da bulunan gözalıcı arkeolojik bulgulara yönelik büyük heyecanın ifadesiydi.
2. Kral Mezarından Yansımalar
1922 yılında arkeolog Howard Carter ve destekçisi Lord Carnarvon, Kral Tutankamon'un Mezarını keşfederek dünyada büyük bir heyecan yarattılar. Gazeteciler ve turistler yaklaşık 3 bin yıldır dokunulmadan kalmış hazineleri görebilmek için kazı alanına akın ettiler. Çok geçmeden Antik Mısır'a yönelik bir hayranlık giysilerde, takılarda, mobilyalarda, grafik tasarımda ve mimaride ifadesini buldu.
Kral Tutankamon
"Art Deco" terimi 1925 yılında Paris'te düzenlenen Süsleme Sanatları Sergisi'nin [Exposition des Arts Decoratifs] isminden türetildi. Robert Mallet-Stevens (1886-1945) Art Deco mimarisinin Avrupa'da yaygınlaşmasına yardımcı oldu. Birleşik Devletler'de ise Art Deco'yu öne çıkaran kişi Raymond Hood oldu. Hood, New York City'deki en özgün binalardan üçünü —Radio City Müzikholü'nü, Rockefeller Center'daki RCA binasını ve The New York Daily News binasını— tasarladı.
3. Sembolik Tasarımlar
Antik Mısır sanatında kullanılan son derece stilize ikonların sembolik anlamları vardı. Art Deco mimarları bundan esinlenerek binalarını genellikle sembolik imgelerle süslediler. Belki de en ünlü örnek New York'taki, William Van Alen'in tasarladığı Chrysler Binası'dır. Bu gökdelen kartal başı süsüslemelerle, jant kapaklarıyla ve soyut araba imgeleriyle süslenmiştir. Diğer Art Deco mimarları stilize çiçekler, gün ışığı ışımaları, kuşlar ve makine dişlileri kullandılar.
Tutankamon'un mezarından
4. Örüntüler ve Tasarımlar
Gökdelenlerden, sinemalara, benzin istasyonlarından evlere kadar mimaride ikonlar kullanma fikri tam anlamıyla moda oldu. Modern Deco mimarisiyle ünlü Miami'nin caddeleri aşağıda gördüğünüze benzer binalarla doldu.
Miamı'de Art Deco
Terrakotta cephe ve güçlü dikey bantlar Art Deco'nun antikiteden ödünç aldığı tipik özellikleridir. Bu tarzın diğer karakteristiği olan zigzag motifler de kral mezarlarında bulunan örüntüleri ve canlı renkleri yansıtır.
5. Kral Tut Modernleşiyor: Art Deco Süslemesi
Howard Carter antik Mısır Kralı Tukankamon'un mezarını açtığında, hazinenin ihtişamı karşısında bütün dünyanın gözleri kamaştı.
Canlı renkler, güçlü çizgiler ve dalgalı, yinelenen örüntüler Art Deco tasarımının ve özellikle de 1930'lardaki Moderne Deco binalarının alâmet-i fârikasıdır. Bazı binalar şelale izlenimi veren süslemelerle süslenmişlerdir. Diğerlerinde ise göze çarpan, renkli geometrik bloklar bulunur.
New York'taki Empire State Binası
Ama Art Deco tasarımı renkten ve süsleme örüntülerinden fazla bir şeydir. Bu binaların şekilleri düzenli formlara ve ilkel mimariye duyulan hayranlığı ifade eder. İlk Art Deco gökdelenler basamaklı bir yapıda yükselen Mısır ve Asur piramitlerini akla getirir. 1931 yılında inşa edilen New York'taki Empire State Binası sıralı veya basamaklı tasarımın bir örneğidir.
6. Zamanda Adımlar: Art Deco Ziguratları
1920'lerde ve 1930'ların başlarında inşa edilen gökdelenlerin Art Deco tarzıyla ilişkilendirdiğimiz canlı renkleri veya zigzag motifleri olmayabilir. Ama bu binalar genellikle ayırdedici bir Art Deco şekli olan zigurat biçimindedirler.
Louisiana State Capitol'de Art Deco zigguratları
Zigurat hir katı bir alt kattan daha küçük olan teraslı bir piramittir. Art Deco gökdelenleri dörtgenler veya yamuklardan oluşan karmaşık kümelenmelere sahip olabilir. Bazen iki birbirine zıt materyal, renk bantları, güçlü bir hat duygusu veya sütun yanılsaması yaratmak üzere kullanılır. Basamakların mantıksal ilerleyişi ve şekillerin ritmik yinelenişi antik mimariyi akla getirir, ama aynı zamanda da yeni bir teknolojik çağı göklere çıkarır. (Kaynak: solakkedi.com)