Tabiat yapısı, ölçüleri ve diğer özellikleri bakımından anıtsal nitelikler kazanmış bulunan ağaçlardır. İstanbul’da büyükşehir belediyesi, anıt ağaçların korunması işini ihaleye çıkardı.
Anıt ağaç nedir?
Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu'nun 05.11.1999 tarih ve 666 no'lu kararına göre "Tabiat yapısı, ölçüleri ve diğer özellikleri bakımından anıtsal nitelikler kazanmış bulunan ağaçlar" olarak tanımlanmış ağaçlardır.Normal insan ömrünün 15-20 katı uzunluğunda yaşam sürecine sahip olan anıt ağaçlar, 900-1000 yıllık hayatları boyunca tarihsel olaylara tanık olurlar.
Bir ağacın ‘Anıt ağaç’ kabul edilmesi için gereken kriterler neler?
Anıt ağaçların bilimsel tanımı ‘’Yaş,çap ve boy itibariyle kendi türünün alışılmış ölçüleri üzerinde boyutlara sahip olan yöre folkloründe , kültür ve tarihinde özel yeri bulunan,geçmiş ile günümüz,günümüz ile gelecek arasında iletişim sağlayabilecek uzunlukta doğal ömre sahip olan ağaçlar anıt ağaçlardır. ‘’biçiminde yapılmaktadır (ASAN,1992,s.18)
Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere, bir ağacı anıt yapan özelliklerin başında fiziksel boyutlar gelmektedir. Özellikle çap ve boy gibi doğrudan göze hitap eden fiziksel özellikler bu konuda en etkin belirleyicidir. Ancak , izleyenlerde takdir ve hayranlık duygusu uyandırmak suretiyle birey ve toplum teknolojisini etkilese de , bu iki ölçüt, yani çap ve boy, bir ağacı anıtlaştırmak için yeterli değildir. Çünkü anıt ağaçların kuşaklar arasında bağ kurabilecek uzunlukta doğal ömre sahip olması da zorunludur. Salt bu zorunluluk nedeniyledir ki Kavak , Söğüt, Kızılağaç, gibi ağaçlar nedenli hacimli ve görkemli olursa olsunlar anıt sayılamazlar.
Diğer taraftan , çalı ve bodur ağaç formunda olan örneğin Kermes Meşesi yada Şimşir gibi – ve ne kadar yaşarsa yaşasın, çap ve boy gibi görsel ölçütler yönünden doyurucu olamayan , yöre kültürü ve tarihi açısından herhangi bir anlam taşımayan yaşlı ağaçlarda , bilimsel açıdan ne denli önemli olursa olsun anıt ağaç sayılmazlar. Çünkü , eğer albenisini arttıran renkli çiçekleri veya ilginç bir yaprak oluşumuna sahip değilse , kendisini izleyen sıradan insanlar için betonlaşan çevrede yeşili ve doğayı anımsatan canlı bir varlık olma dışında hiçbir anlam ifade etmezler.
‘’Doğal yapısı, ölçüleri ve diğer özellikleri bakımından anıtsal nitelik kazanmış bulunan ağaçlara Anıt Ağaç denilmesine:
Buna göre;
a) Tarihi olaylarla bağlantısı bulunan yerli ve yabancı ağaç türlerinden herhangi birinin
b) Güzellik açısından plastik değerde bir görünüme sahip veya doğal görünümünden esaslı şekilde sapma
göstererek dikkat çekici biçimler (çatal, şamdan,kıvrık, yatay vb.)kazanmış ağaçların,
c) Doğal yaşam tarzı bakımından benzerlerinden farklı gelişme nitelikleri gösteren ağaçların (aynı gövde ve kök üzerinde iki veya daha fazla türün bir arada yaşaması, garip kaynaşma ve birlikte yaşama örnekleri gibi )
d) Endemik ve nesli tükenmeye yüz tutmuş yerli ağaç türlerinden Porsuk(Taxsus’baccata), Karaçamın , endemik varyeteleri, Andız (Archethos drupacea), Finike Ardıcı (Juniperus phonicea),Kasnak Meşesi (Quercus vulcanica)
Şimşir (Buxus sempervirens),Huş (Betula alba, Betula medvediewii), Kazdağı Göknarı (Abies egui-trojani),Sığla (Liguidambar orientals) , Toros Göknarı alt türü (Abies cilicica.sups isaurica), bazı Akçaağaç alt türleri ve benzeri ağaçların,
e) Kent dokusunu tamamlayan , kent imajına etkisi olan gurup, dizi veya tek ağaçların 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanununu 6.maddesi uyarınca korunması gerekli ağaçların tescil edilmelerine , bu ağaçlar ve koruma alanlarında yapılacak uygulamalar için ilgili koruma kurullarının karar alması gerektiğine,
f) Nesli tükenmekte olan Sığla ağaçlarının doğal alanlarının tespit edilerek ,bu alanlara yeni Sığla ağaçları dikmek suretiyle bu sahaların yeniden kazanılmasının Orman Genel Müdürlüğü’ne tavsiyesine,
g) Ulaşım yolları ve meskun yerler ve yakınlarındaki anıt ağaçların ilgili belediyeler ve Mahalli Orman Teşkilatı tarafından korunmasına özen gösterilmesine , yaşlanmış veya hastalanmış ağaçların hazırlanacak teknik raporlar doğrultusunda kesilerek yerine yenisinin dikilebileceğine karar verilmiştir.
Ayrıntılı olarak açıklanan bu kararın e ve f maddelerinde sözü edilen ağaçların ülkemizin flora zenginliği yönünden son derece önemli olduğu yadsınamaz bir gerçektir. Ancak , bilimsel bakımdan son derece önem taşıyan bu hususun sıradan izleyici gözünde anıt ağaçların gerçek etkisine sahip olmadığı da bir başka olgudur. Bu nedenle, gerek kent dokusunun doğal silüeti , gerekse bilimsel bakımdan mutlaka ciddi biçimde korunmaları gereken bu ağaçların anıt ağaç statüsü dışında ele alınması gerekmektedir.
Anıt ağaç olması için gereken sosyolojik değer nedir?
Ağaçlara anıtsal nitelik kazandıran ikinci grup özellikler ise ilgili ağaca atfolunan moral ve kültürel ayrıcalıklardır. Fiziksel boyutlar yönünden olağanüstü sayılmasa da , yöre kültüründe olumlu veya olumsuz, gerçek veya hayal ürünü, mistik veya folklorik bir öyküye sahip olmak ya da yöresel veya ulusal tarihte kimi olaylar ile özdeş hale gelmek ve onlara tanıklık etmek de ağaçlara anıtsal nitelik kazandırmaktadır. Bugün cami, mescit ve türbe avlularında karşılaşılan devasa çınarlar,serviler ve ıhlamurlar, hep bu mistik kültürün bizlere armağan ettiği birer doğal mirastır.
Anıtsal nitelik taşımasalar da yerleşim alanlarının içinde ve hemen bitişiğindeki yeşil doku üzerinde bulunan doğal peyzajı bütünleyerek estetik etkisini yükselten, tek veya sıra ve gruplar halindeki ağaçların özellikle büyük şehirler ve metropoller için hayati önem taşıdığı kuşkusuzdur .Toplum sağlığı ve çevre etkisi yönünden , bu ağaçların da koruma altına alınmasının gereği tartışmasızdır. Ancak salt korunmaların garanti altına alabilmek amacıyla,böyle ağaçları anıt ağaç statüsü içine sokmanın teknik ve bilimsel açıdan yanlış olacağı da ortadadır. Bu bağlamda,anıt ağaç ile korunması gereken ağaç kavramlarını birbirine karıştırmamak gerekmektedir. Bu nedenle , Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanununun 6.Maddesinde ifade edilen ‘’Korunması gereken anıt ağaçları belirleme amacıyla aldığı , 26.06.1998 tarih ve 10 nolu Karar’ını yeniden gözden geçirmesi, kanımızca uygun olacaktır.
Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu’nun yukarıda sözü edilen kararı aşağıdaki biçimde dispoze edilmiştir.(Kaynak: YALTIRIK 1994 s.15)
İstanbul’daki anıt ağaçlar için ne yapılacak?
İstanbul Büyükşehir Belediyesi, İstanbul’daki anıt ağaçlar için harekete geçti. Anıt ağaçların tespiti ve koruma altına alınma çalışması için ‘Anıt ve korunmaya değer ağaçların tespiti, tescili, ağaç sağlığı ve devrilme riskinin belirlenmesi işi’ ihalesi 17 Temmuz’da yapılacak.
10 Temmuz 2013 tarihli Akşam Gazetesi’nde Bülent Şanlıkan imzalı ve “500 yıllık ağaçlardan tarih yeşerecek” başlıklı habere göre; Büyükşehir Belediyesi, kamuya açık alanlardaki ağaçların gelecek kuşaklara kalması için kolları sıvadı.
DEVRİLMEYE SON
Yol, koru, park, okul, cami, meydan, üniversite ve kadim mezarlıklar gibi kamuya ait alanlardaki tarihe tanıklık etmiş ağaçların gelecek kuşaklara aktarılması amacıyla yapılan proje, bilimsel araştırma ve eğitim çalışmalarına katkı sağlayarak turizmde kullanmak için ilgili kurumlara rehber olma noktasında önem teşkil edecek.
BİR İLK YAŞANACAK
Bilimsel ve tarihsel belgelerle “Tabiat Varlığı Tescili”nin yapılmasının yanı sıra çalışmayla, ağaç sağlığı ve devrilme riskinin belirlenmesiyle bakım tedbirleri de raporlanacak. Böylece ağaç devrilmesi sonucu yaşanan can ve mal kayıplarının önüne geçilebilecek.
Anıt ağaç tespit projesiyle bir ilke de imza atılacak. Megakentin, ilk kez anıt ağaç arşivi oluşturulacak. Envanteri çıkarılacak tarihi ağaçlar, dijital ortamda bir arşiv de toplanacak.
UZMAN ELLERDE
Projeyi, aralarında anıt ağaçlar konusunda uzman Prof. Dr. Ünal Asan’ın da yer aldığı, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi, Koruma Kurulları ile konuyla ilgili meslek odaları ve ilgili kurulların desteğiyle yürütülecek.
İstanbul’un anıt ağaçları hangileri?
Yöre kültüründe olumlu veya olumsuz, gerçek veya hayal ürünü bir öyküye sahip olmak, ya da yöresel veya ulusal tarihte kimi olaylar ile özdeş hale gelmek ve onlara tanıklık etmek ağaçlara anıtsal nitelik kazandırıyor. Bu ağaçlara örneklerden bazıları şöyle: “Eyüp’teki 500 yıllık Çınar Ağacı, Topkapı Sarayı’ndaki Çınar ve Servi Ağaçları, Eminönü’ndeki 450 yıllık Alemdar Taşlı Çınarı, 500 yıllık Yıldız Korusu Meşe Ağaçları, Sultan Ahmet Camii’ndeki 300 yıllık Çınar Ağacı, Florya Atatürk Korusu’ndaki Sakız Ağacı...
En bilinen anıt ağaç türleri hangileridir?
- Pistasia terebintus (Sakız)
- Phoenix canariensis
- Quercus patracea
- Celtis australis(Çitlenbik)
- Juglans regia
- Platanus orientalis
- Cedrus libanı (Lübnan sediri)
- Quercus ilex
- Arcetros drupacea
- Platanus orientalis
- Juniperus foetidissima
- Eucalyptus camalduensis
- Platanus orientalis
- Cedrus libani
- Hedara helix(Orman sarmaşığı)