Ayazma, Ortodoks Hıristiyanlarca kutsal sayılan kaynak veya pınarlara verilen isimdir. Yani: Kutsal su...
Kökeni "Hagia" (Türkçe okunuşu ile "aya", yani "kutsal") ve "ma" (yani su) kelimelerinin bileşiminden gelir. Hagia(z)ma; ayazma... Zaman içerisinde Türkçe'de "z" kaynaştırma harfinden başka bir değişime uğramamıştır.
"Kutsal Su" anlamında olan bu yerler, şifalı olduğuna inanılan tatlı su kaynaklarına verilen bir tanım ismidir. Anadolu'nun ve özellikle İstanbul'un birçok yerinde bulunurlar.
AYAZMALARDAN ÖRNEKLER için bir belgesel - Tıklayın
Şifalı olduğuna inanılan bu su kaynaklarını içine alan kileseler inşa edildiği gibi ayrı yapıları olan ayazmalar da vardır. Çoğu küçük, basit yapılardır. Her ayazmanın adandığı aziz ve azize için yılda bir kez yapılan yortusu aynı zamanda çevre için de bir panayır günüydü.
Yalnız Ortodokslarca değil, Müslümanlarca da saygı gösterilen, ziyaret edilen, şifa umulan ayazmaların İstanbul’un yaşamında özel bir yeri vardı. Bugün kiliselerin içinde kalanlar dışında büyük bölümü yok olmuş ayazmalar üstüne bir katolog çalışması sayılabilecek tek araştırma 1947-482de Hakkı Göktürk tarafından, R.E. Koçu’nun yayımlamaya başladığı İstanbul Asiklopedisi için yapılmıştır. İşte o çalışmadan alıntıladığımız bazı ayazma örnekleri:
AYİA FOTİNİ AYAZMASI
Arnavutköy’de Dubaracı Sokağı’nda cadde kavşağından girilince az ileride sol tarfata, kçşebaşındaki kalaycı dükkanının bulunduğu yerde, yer altında idi. Yaya kaldırımı üzerindeki girişten üç dört basamak taş merpenle inilir, üstü tonoz örtülü bir yerdir. 1924-25’te Beldiye tarafından toprak ile dodurularak kapatılmıştır.
AYİA KİRYAKİ AYAZMASI
Arnavutköy’de, Elçi Sokağı’ndadır. 2295 m genişlikte, 5 m uzunulukta, tavanı tonoz, zemini maltataşı döşelidir. Kapıdan girince karşıda sağda bir insanın eğilerek geçebileceği kadar dar ve basık, 13 m uzunlukta, karnlık tonoz bir dehliz vardır. Dehlizin nihayetinde sağda duvarın altında derin bir kuyu, önünde bir delikli taş bulunmaktadır. Kapının yanında sağda 1 m boyunda mermer kaide üzerine bir küllü şamdan vardır. Panayırı 7 temmuz’da yapılır.
AYİA PARASKEVİ AYAZMASI
Arnavutköy’de Satış Meydanı ile Kamacı Sokağı kavşağı köşesinde Taksiarhis Kilisesi’nin karşı köeşsinde, yer altındadır. Girişi yaya kaldırımı üstünde ve demir bir kapakla kapanmıştır; yüksek ve bozuk dört basamak taş merpenle inilir. Duvarları taş ve tuğla, tavanı tuğla tonoz, 2 m boyunda 1 m eninde bir yerdir. İçinde geniş ağızlı ve derin bir kuyu vardır. Metruk ayazmalardandır. Suyu, kilisenin içinde bulunan ve aynı ismi taşıyan diğer ayazmaya alınır.
AYİA PARASKEVİ AYAZMASI
Arnavutkööy’de Satış Meydanı’nda Taksiarhis Kilisesi’nin avlusundadır. Dört duvar üzerinde kiremit örtülü bir yapıdan ibaret olup 9 m genişliğindeki bir girişten 6 basamak taş merpenle inilir. 1939’da mütevelli heyeti tarfından konulan iki musluklu mermer tekneye su, üsütü tonoz örtülü bir sarnıçtan el tulumbası ile çekilir. Sarnıçtaki su kilisenin karşısındaki aynı adı taşıyan diğer bir ayazmadan gelir.
AYİOS DEMETRİOS AYAZMASI
Kuruçeşme’de Kırbaç Sokağı’nda, aynı adı taşıyan kilisenin yanındadır. Genişçe bir girişten geçilerek iki basamakla çıkılır, 8 m uzunlukta, 3, 5-4 m genişlikte küçük bir ibadet mahaline girilir. Sol tarafta dört mermer sütunu bir örtü altında üç musluklu, mermer kaplı bir su haznesi bulunmaktadır. Haznenin içinde nihayette Ayios Demetrios’un at üstünde bir ikonu olduğu söylenir. Aynataşına Bizans zamanına ait olduğu söylenen azizin tam boyda yağlı boya ve gümüşlü bir ikonu vardır. Asıl ayazmaya buradan geçilir. Suyun bulunduğu yer 40 m uzunlukta 1,20 m genişlikte, kısmen basamaklı kısmen ince tuğladan yapılmış tonoz bir mağaradır. Nihayeti kayalık olup 1 m kadar genişlikte ve uzunlukta ve 1m’ye yakın derinlikte kayalık bir çukura biriken su bulunmaktadır. Suyu kayalık arasından gelmektedir. Ön tarafına bir musluk yapılmıştır. İbadet mahalinde bulunan hazneye su buradan demir boru ile getirilmektedir. Bu kısmın duvarında Bizans zamanına ait kalın çiviler, halkalar ve Ayios Demetrios’un mermer üzerine kabrtma at üstünde bir ikonu, yanı başında bulunan küçük bir hücre içinde yatmış vaziyette küçük insan kabartması, kanalın başında sağ duvarda mermer üzerine kabartma Ayios Demetrios’un at üstünde bir ikonu vardır. Sağ duvarın ortalarında alt kısmında meme şeklinde kabartmalar bulunmaktadır ki, kadınların meme ve süt hastalıklarına iyi gelirmiş. Ayazmaya gelen kadınlar rahipler tarfından kutsanır ve bu memeler üç defa öpülür. Duvarlarında küçük delikler vardır. Pis suların akmasına mahsus sol duvar boyunca bir oluk bulunmaktadır. İbadet mahallinde sade ve basit bir ikonostasion olup duvarlarında yağlı boya ikonlar asılıdır ki, bu kısmı ayios Nestorios’a ithaf olunmuştur. Ayin günü 27 Ekim’dir. Sol tarafta bulunan hazne ile mağara Ayios Demetrios ayazmasıdır. İstanbul’un en büyük ayazmalarından biridir. Panayırı 26 Ekim’de yapılır.
AYİOS YEORYİOS AYAZMASI
Ortaköyde’de, Çevirmeci Sokağı’nda, Rum Ortodoks Mezarlığı’da kilisenin altındadır. Sahanın sol tarfında dokuz taş basamaklı merpenle sağ tarafında dokuz taş basamaklı merpenle sağ tarafa, dönemeçli olarak 1,67 m genişliktekte 4 m uzunlukta bir yere inilir. Bu kısmın nihayetinde solda iki basamaklı merpenle bir kapıdan 1 m genişlikte, 4 m uzunlukta tonoz bir bölüme geçilir ki, kilise yapılmadan önce ibadet mekanıydı. Buranın nihayetinde altı boş kagir bir set, soltarafta bir hücre bulunmaktadır. Bu kısmın baş tarafında sağda beş taş taş basamaklı merpenle sola doğru biraz dönemeçli olarak dar bir yerden asıl ayazma mahaline girilir. 1 m kadar ilerisinde ince tuğladan yapılmış bir tonoz altında 2,5 m genişlikte, 4 m uzunlukta, önünde demir korkuluk olan derin b ir kuyu bulunmaktadır. Tepesinde bir menfez olup mabedin içinden bir elektrik lambası sarkıtılmıştır. Kilisede mihrabın sağ tarafına ayrıca bir mahal yapılarak mermer tekneli, meremer aynataşlı bir su haznesi yapılmıştır. Ayazmadan su buraya tulumbayla çekilir.