Karadeniz bölgesinin coğrafi ve sosyo-kültürel özelliklerini taşıyan mimaridir. Kendi içinde Gürcü, Hemşin, Yusufeli Türk Evleri gibi tarzlara ayrılmaktadır.
Geleneksel Karadeniz mimarisi nedir?
Karadeniz coğrafyası ve sosyo kültürel etkilerinin de bariz bir şekilde görüldüğü mimari biçimidir. Gelenekseldir çünkü denizle dağ arasında yamaca kurulan; üzerine hemen her mevsim yağmur yağan evlerin doğaya karşı savunması ve estetiği, babadan dededen görüldüğü gibidir.
Karadeniz evlerinin mimari özellikleri nelerdir?
İnşaat Mühendisi Şevket Çorbacıoğlu’na göre; Karadeniz evleri, farklı yapı sistemlerinin harmanlanmasıyla ortaya çıkan ve Karadeniz özgünlüğü yansıtan sistem içeriğindedir. Özellikle Doğu Karadeniz'deki yapıların çoğu böylesi sistemle inşa edilmiştir.
Örneğin Kıyı kesimindeki “Laz Evleri”’nde temel ve bodrum duvarları yığma taş olmasına karşılık(kıyılarda yapı malzemesi olarak taş’ın bulunabilmesi), üst kattaki sistem ahşap yığma, ya da ahşap karkastır. Bazılarında temel duvarının üstündeki normal katlarda ahşap yığma ve karkasın birlikte kullanıldığını görürüz. İç kesimlerde, özellikle Şavşat ve Ardanuç “Gürcü evleri”’nin taş temel üstündeki zemin duvarları, yontulmuş kaba kütüklerin yatay olarak üst üste dizilmesiyle kurulmuş olmasına karşılık, üst kat ahşap yığma ve karkas karışımı Karma Sistemle yapılmıştır.
Gürcü Evi
Karadeniz mimarisinde Gürcü evlerinin önemi nedir?
Bazı “ Gürcü Evleri”; temelden çatıya dek ahşap yapı elemanları ve malzemelerinden oluşur. Çok daha mekânsal detaya sahiptir. Bazılarında ise daha farklı bir yapı sistemi uygulanır.
Artvin Halk Eğitim eski Müdürü Zikri Işık’ın anlatımına göre; tipik bir Gürcü evi olan Şavşat İmarhav yöresi evlerinin detaylarında olduğu gibi:
“Birinci Kat (Zemin Kat): Ahır (Hayvan barınağı). Ahırın arka cephesiyle, yan cephelerin yarısı kadarı taş duvarıyla, diğer kısımlar ağaçtan yapılır. Giriş ön cepheden ahır Balkonundan girilir. İkinci Kat: 7-8 cm. kalınlığında tahtadan yapılıdır. 120-140 metre kare alana sahiptir. Genelde merpenle giriş balkonuna çıkılır. Buradan ara hollara, odalara girilir. Arka odaların birinde taştan yapılı bir şömine ‘Ocak’ bulunur. Burada Pilekiyle ekmek pişirilir ve tüm yemekler burada yapılır. Oturma, yemek yeme bu oda’da yapılır. Her evde bir konuk odası bulunur. Bu oda’da zorunlu haller dışında yalnız konuklar ağırlanır.
Maddi durumlarına göre büyük ailelerin; 2. kata benzer, 3. katları bulunur.
Çatılar eskiden ‘Pedevre’ denen ince tahtalarla örtülürdü. Şimdilerde ise sac ile örtülmektedir.”
Hemşin Evleri
Artvin ve Rize’deki Hemşin Evleri’nin özellikleri neler?
Ankara Büyükşehir Belediyesi eski Genel Sekreter Yardımcısı Köksal Burum’un anlatımına göre; “Ustalığı ve işçiliği üst düzeyde, taş yapı ağırlıklı, ahşap, tuğla karışımı evlerdir. Evlerin çoğu konak dizaynındadır, çünkü konak kültürü yaygındır. Yayla evleri ise masif kestaneden yapılmış Doğu Karadeniz’in geleneksel ahşap yoğunluklu evleridir. Çoğu çok katlıdır. En altta ahırlar, bunun üzerinde evin asıl iskân edilen bölümü olan ocak kısmı ve üçüncü katta drani denen Çatı katı vardır. Ahırlar, taş ve tuğla katkılı yapılardır. Konaklarda çoğunlukla tuğla ve taş kemerlerle örülmüştür. Evlerin oturulan ikinci katında mutfak, yatak odaları, banyo ve tuvaletin dışında kesinlikle bir konuk odası bulunur. Konuk odası, bazen eve bitişik olarak da inşa ettirilir.”
Çoruh Vadisi’ndeki Yusufeli Türk Evleri’nin özellikleri neler?
Spor Toto Eski Genel Müdürü, araştırmacı yazar-şair Aydın Karasüleymanoğlu’nun aktardığına göre;
Çoruh Vadisi coğrafi konumuyla beliren iklim yapısı; Karadeniz iklimi içinde, Akdeniz iklimini barındıran dünyanın tek vadisi. Böylesi iklim koşulları Doğu Karadeniz geleneksel mimarisi’nde de farklılık yaratmış. Yapılar, bitişik nizam olmasa da yaklaşık nizam içinde, soğuğu kırmak adına iç-içelik gösteriyor.
Binalar, geleneksel Doğu Karadeniz mimarisi bütününde farklılıklar yansıtıyor, vadinin aynı zamanda tarih öncesi uygarlığın gizemli çizgisi var, Anadolu’da M.Ö 3000 yıllarında başlayan Tunç Çağı baltası burada bulundu.
İlginç iki farklılık var. Birincisi; cam bulunamadığı için yapıdaki pencerelerin tavana yakın çok küçük yapılmış ve bu küçük pencereden sızan ışığı izleyen kundaktaki bebeklerin şaşı olmasına sebep olmuş, ikincisi; dünya’da ilk bioenerji Yusufeli Türk Evleri’nde kullanılmış. Evin önemli bölümü sofanın altındaki hayvan evinden bir delik açılarak hayvan gübresinin sıcaklığından belli periyodlarda faydalanılmış.
Karadeniz evlerini birbirinden ayıran farklar neler?
Uzmanlar; “Kuzey Anadolu verileri ahşap yapıyı, Orta Anadolu kerpiç ve taş yapıyı, batı Anadolu’nun taş yapıyı ve Güney Anadolu’nun verileri ahşap-taş yapıyı ortaya çıkarmıştır” diyorlarsa da, Laz, Gürcü-Hemşin ve Yusufeli yapı mimarisinde “Serender” ve “Bagen-Hayvan evi” hariç konutlarda kerpiç dışında diğer yapı malzemeleri kullanılmaktadır.
Laz evlerinin, Gürcü ve Hemşin ve diğer Anadolu evleri ile dış ve iç mekânsal farklılıklar göstermesi, farklı kültürlerin yapı öğesindeki belirleyiciliğinin somut kanıtıdır. Gürcü evleri ahşap, Hemşin evleri taş ağırlıklı, Laz evleri ise taş ve ahşap karışımı, fakat Gürcü evleri kadar olmasa da; Ahşap ağırlıklıdır.
Konu, Anadolu’daki uygarlıkların yerleşme ve yayılma alanları bütününde ele alındığında, yapı farklılıkların bu süreçte ortaya çıkan farklı görüşlerden, yaşayışlardan kaynaklandığı görülür. Anadolu dünya uygarlığının köprüsü olması nedeniyle, Anadolu evlerinin de, farklı biçimselliklerini/mimarisini beraberinde getirmiştir. Özellikle Anadolu kıyılarının Asya ve Avrupa dış etkisinde kalması oluşumu daha da yoğunlaştırmıştır. Bu nedenle Karadeniz, Ege, Akdeniz ve Marmara’da birbirinden küçük ince ayrımlarla (nüanslarla) mimari farklılıklar ortaya çıkmaktadır. Örneğin Batı Karadeniz’de Bizans, Orta Karadeniz’de Pontus, doğu Karadeniz’de ise Pontus, Ermeni, Laz kısmen de Gürcü kültürünün yarattığı yapı biçimselliklerini rastlanmaktadır.
Laz evlerindeki farklılıklar; iç mekânlarında odalar ve odalar arası, dış mekânlarda Serenti, Bagen, Avlu, bahçe duvarları ve ev arasındaki ilişkilendirmelerde ortaya çıkar. Evlerin düzeni çevreyle uyumludur. Evlerin biçim ve boyutlarının belirlenmesinde; ekonomik etkenler Laz evlerinde çok önemli yer tutmaz. Yalnız özenti veya özensüs bağlamında farklılıkları gündeme getirir. Doğa koşulları, yapıların biçimlenmesini önemli ölçüde etkilediği için, Doğu Karadeniz’in engebeli arazisi yapıların yapı biçimini etkileyerek, genel oluşumunda farklılıklar yaratmıştır. Bu da kendine özgü yapı dizaynını(Mimarisini) oluşturur. O nedenle Laz, Gürcü ve Hemşin evleri arasındaki farklılığını doğal karşılamak gerekir.
Uzmanların belirlediğine göre; Doğu Karadeniz yöresindeki geleneksel mimariyi yaratan yapı sistemleri başlıca üç bölüme ayrılıyor.
1. Ahşap yığma yapı sistemi: Dikmeler kullanılmadan ahşap yapı malzemelerinin yatay olarak birbiri üzerine bindirilmesiyle kurulan taşıyıcı sistemleridir.
2. Ahşap çatma/iskelet yapı sistemi: Bu tip yapı sistemlerinde tüm yapı yükünü temel duvarlarına ileten taşıyıcı elemanlar, ahşap yığma sistemlerin tersine düşey olarak kullanılmaktadır.
3. Yapı sistemi: Farklı yapı sistemlerinin aynı yapıda birlikte kullanılmasıyla ortaya çıkan karma sistemdir.
Karadeniz evlerinin yapımındaki ‘karma sistem’ nedir?
Doğu Karadeniz'deki yapıların çoğu karma sistemle inşa edilmiştir. Kıyı kesiminde temel ve bodrum duvarları yığma taş olmasına karşılık, üst kattaki sistem ahşap yığma, ya da ahşap karkastır. Şavşat örneğinde olduğu gibi; temel duvarının üstündeki normal katlarda ahşap yığma ve karkasın birlikte kullanılmış olduğu görülür.
Dış cephe, yanı dış duvarlar “Dolma” sistemiyle oluşturulmaktadır. Bunun da üç şekilde karşımıza çıktığını görüyoruz.
1-Blok Ahşap Dolma: Dolgu malzemesi 5-6 santimetre kalınlığında ve 30-40 santimetre genişliğinde genelde sert ağaç ve çam tahtalardan oluşur. Bunların yatay konumunda üst üste dizilmesiyle bina yüzeyinin kurulabilmesi, dolguların da ana taşıyıcılarla birlikte inşa edilmeleri sonucu gerçekleşir.
2-Göz Dolma Sistemi: Dolgu malzemesi olarak, bir yüzeyi çok düzgün olan dere taşlarından kırılarak hazırlanır. Ahşap elemanlarla oluşturulmuş gözler arasında yerleştirilir. Bu sistem tipindeki evler Sürmene ile Hopa arasında kıyıya yakın olan kesimlerde yaygındır. Tüm yapı sistemi göz dolmalı evlerdeki gibidir.
3-Muskalı Dolma: Geçme yerine metal tesbit elemanlarının kullanılmasıyla beliren bu tekniğin daha sonra ortaya çıktığını göstermektedir. Bu teknikte; ana ve ara taşıyıcılar göz dolması tekniğinde olduğu gibi ve yine aynı aralıklarla kurulur. Yalnız küçük kesitli ahşap dikmelerin aralıkları biraz daha büyük (20-25 santimetre) tutulur. Sonra bu dikmelerin arasına genellikle 45 derece eğimli küçük parçacıklar yerleştirilmektedir. Böylece göz dolmada kare, ya da dikdörtgen olan boşluklar, burada üçgen biçimindedir. (Kaynak: Şevket Çorbacıoğlu – İnşaat Mühendisi)
Geleneksel Karadeniz mimarisini anlatan bir kitap var mıdır?
Celal Tuna’nın Arkeoloji ve Sanat Yayınevi’nden çıkan 199 sayfalık “Orta Karadeniz Bölgesi Sahil Kesiminde Geleneksel Mimari” adlı bir kitabı bulunmaktadır. Kitabın tanıtım yazısında Karadeniz mimarisi için şöyle denilmektedir;
“Dağları, bitki örtüsü ve iklimiyle Türkiye'nin diğer coğrafi bölgelerinden farklılıklar gösteren Karadeniz Bölgesi, mimarisiyle özeldir. Mimari eserlerinin oluşturulmasında kullanılan geleneksel malzeme, ağırlıklı olarak ahşaptır. Bölgede, babadan oğula aktarılan yöntemlerle ahşaptan oluşturulan yapılar tip ve kullanılış amacı açısından gelenksel özellikler kazanmıştır. Geleneksel malzeme ve yöntemlerle inşa edilerek günümüze kadar ulaşabilmiş bölgenin ahşap yapıları, ne yazık ki modern malzeme ve teknik karşısında yenik düşmekte ve giderek kaybolmaktadır. Kitap, kendi doğal ortamı içinde üç bölüme ayrılan bölgenin orta kesiminin, Orta Karadeniz Bölgesi'nin, geleneksel ahşap mimarisini ele almaktadır.”
Celal Tuna
Orta Karadeniz Bölgesi Sahil Kesiminde Geleneksel Mimari
Yayınevi: Arkeoloji ve Sanat
Isbn: 9786053960195
Teknik Özellikler: 199 sayfa
Türü: Arkeoloji