Türk Dil Kurumu (TDK) sözlüğüne göre; odalarda, genellikle duvar kenarlarında tuğla veya taştan yapılmış, bacası olan yer, ocaktır.
Şömine
Şömine nedir?
Şömine (Fransızca: cheminée) mekânları ısıtmak, ve bazen yöresel olarak yemek pişirmek vb. amaçlarla içinde ateş yakılan bir bölmeye sahip olan mimari yapı ögesidir. Yakılan ateşten çıkan dumanın doğrudan dışarı atılması düz bir baca sisteminin kurulması ile sağlanır. Modern kültürde şömineler yapıların içlerinde, en çok vakit geçirilen alanlarda bulunsa da pek çok yerde ev dışında ya da avlularda dekoratif amaçlarla kullanıldığı görülebilir.
Şöminelerin insanoğlunun yaşamında ateşin kullanılmaya başladığı çok eski çağlardan bu yana var olduğu sanılmaktadır. Bu dönemlerde yerlere kazılan çukurlar biçiminde kullanılan şöminelerde yakılan ateşin dumanları yapının tavanına delikler açmak suretiyle oluşturulan ilkel bacalardan atılırdı. İki katlı evlerin ilk yapıldığı dönemlerde bile bu teknolojinin kullanıldığı şömineler aynı dönemde yapıların dış kesimlerim de yer almaya başladı. 1678 yılında İngiltere Kralı II. Charles'ın yeğeni Prens Ruppert'ın şöminelerde hava akımı ve bugünkü baca sistemini geliştirmesi ile şöminenin tarihinde iki büyük devrim gerçeklemiş oldu.
Şömine yapımında kullanılan gereçler hangileridir?
Mimar veya içmimar tarafından tasarlanan şömine oda veya salonun döşemesi yapılmadan bitirilmelidir. Şöminenin dış kaplamasıda parke, marley, halı ve benzeri yer kaplamasından önce tamamlanmalıdır.
Şöminenin dış kaplaması, bölümün dekorasyona uygun bir gereçle kaplanır. Kaplama gereci aşağıda sıralanan gereçlerden biri olabilir;
- Parlatılmış, cilalanmış mermer, - Pres tuğlası,
- Parlatılmış veya doğal taş, - Delikli pres tuğlası,
- Düz veya dekoratif alçı, - Renkli çini,
- Düz veya dekoratif sıva, - Desenli fayans,
- Düz veya dövme demir levha, - Düz veya dövme bakır,
- Düz veya dövme pirinç, - Klinker tipi tuğlalar kullanılır.
Çini ve fayans gibi seramik kaplama gereçleri hazır alınabilir veya özel desen ve renklerde yaptırılabilir. Özel hazırlanmış seramik kaplama gereci kullanmak, şöminenin çok değişik dekoratif görüntülerden yapılabilmesine olanak verir. Ocak bölümünün çevre kenarlarını korumak ve görüntüyü zenginleştirmek için dövme demir, bakır, prinç gibi metal çerçevelerinden veya köşebentlerden yararlanılabilir. Metal koruyucunun kenarları düz veya süslemeli olabilir. Metal koruyucular doğal renginde bırakılabilir, menevişlenebilir veya eloksal yaptırılır. (İrfan Zorlu, İç Mimari ve Dekorasyonda Konstrüksiyon, 1982)
Şöminenin bölümleri nelerdir?
Şömine ağzı: Şömine ağzı kural olarak yatay duran bir dikdörtgen biçiminde olmalıdır. Üst kenar eğmeçli, yani kemerli ise ağız yüksekliği olarak, kemerin tepe noktası olmalıdır.
Ön yüzü eğmeçli şöminelerde ağız genişliği olarak kiriş boyu alınmalıdır. Büyük odalardave salonda ağız yüksekliği, ağız genişliğinin 2/ 3’ü kadar olur. Daha küçük odalarda bu oran 3/ 4’tür. Şömine ağız açıklığı, oda büyüklüğü ile orantılıdır. Oda taban alanı ile şömine ağız açıklığı arasındaki oran 1/ 45 ile 1/ 65 arasında değişir. Şömine tasarımında uyulması zorunlu diğer bir kural da, ağız açıklığı ile baca kesit alanı arasındaki orandır. Şömine ağız açıklığı, baca gesit alanının 8 katından küçük, 13 katından büyük olmalıdır.
Ocak: Şöminenin ocak derinliği, ağız yüksekliğinin 1/ 2’si ile 2/ 3’ü arasında değişmeli, daha fazla olmamalıdır. Gereğinden derin ölçülendirilen ocak, şöminede ısı kaybına yol açar. Ocak tabanı altındaki hava değişimi, ağaç döşemenin aşırı ısınmasını ve bir süre sonra kendiliğinden tutuşmasını önler. Böyle durumlarda ocak önüne ayrıca 50 cm. eninde, yanmayan gereşten bir plaka konulmalıdır.
Ocak tabanı, oda tabanından (zeminden) biraz yüksekte olmalıdır. 3-10 cm’lik yükseklik şöminenin daha güzel görünmesini sağlar. Ayrıca şöminenin kullanılması da daha rahat olur. Zeminle aynı düzeydeki şömine çukurdakalmış izlenimini yaratır. Şöminenin önü biraz çıkıntılı yani taşkın yapılmalıdır. Böylece küllerin kürekle alınması daha kolay olur.
Şöminenin tam yanması vekolay temizlenmesi isteniyorsa, ocak tabanı ızgaralı ve kül kutulu yapılmalıdır. Çekmece biçimindeki kül kutusu çekilerek boşaltılabilir. Kül kutusunun önüne açılacak delikler, ocağın ızgara altından hava almasını sağlar ve yanma kolaylaşır.
1) Ocak tabanında yalıtım,
2) Ocak tabanı ve zemin ilişkisi,
3) Izgaralı ve kül kutulu ocak tabanı
Şöminede ocak bölümünün arka ve yan duvarları da ateş tuğlası ve harcı ile örülmelidir. Tuğlalar örülürken aralarında boşluk bırakılmamalıdır. Ateş tuğlası döşenen ocak içinin sıvanması veya boyanması sakıncalıdır. Yüksek ısı yüzünden bozulan sıva veya boya kabarıp dökülebilir.
Ocak arka duvarı, ağız açıklığının 1/ 3 yüksekliğine kadar düşey örülür. Bundan sonra öne doğru eğik örülen duvardaki eğim 10-20 cm. arasında değişir. Odaya doğru eğimli arka duvar, ısının odaya yayılmasını artırır ve oda daha iyi ısınır.
Ocak boğazı ve duman: Ocak arka duvarın önüne doğru eğik örülmesi ocak üstünü daraltarak 10-20 cm. arasında değişebilen bir boğaz yapar. Oluşturulan boğaz, ocakta çekişi kuvvetlendirir. Yanma sırasında çıkan zararlı ve zehirleyici gazların bacaya geçişi hızlıdır. Böylece dengeli bir çekiş ve iyi bir yanma sağlanır.
Ocak ağzına uygun ölçüde bir kapak konulmalıdır. Duman kapağı ile şöminede yanma hızı düzenlenebilir. Şömine yakılmadığı zaman baca ağzı kapatılarak odanın soğuması önlenir. Baca temizlenirken kurumların odaya dağılarak kirletmemesi için kapağın kapatılması faydalı olur.
Duman kapağı, ocak ağzı üst kenarından yaklaşık 20 cm. yüksekliğe gelecek biçimde düzenlenmelidir. Daha aşağı konulursa ocağın üzerinde yeterli büyüklükte duman boşluğu kalmaz. Duman odaya yayılır. Duman kapağı, baca temizliği yapılırken sıkıntı yaratmamalıdır. Duman kapağının arkasına, baca temizliği sırasında kurum dolar. (b) biçimindeki duman kapağında belirtilen sakınca görülmez.
Duman kapağı mil yardımı ile döner biçimde de yapılabilir. Döner duman kapağı baca temizliği sırasında zorluk çıkarmaz. Değişik biçimdeki duman kapaklarında şu ortak özellikler bulunmalıdır: Kapak ve çerçevesi çabuk paslanmayan bir metalden yapılmalıdır. Dökme demir bu niteliktedir. Duman kapağı gerektiğinde sökülebilecek, değiştirilebilecek bir konstrüksiyonda yapılmalı ve bacaya bağlantısı da aynı niteliği sağlamalıdır.
Ocak arka duvarının, yükseldikçe öne doğru eğik konumda örüldüğünü belirtmiştik. Eğik, ocak ağzı üst kenarından 20 cm. yukarı kadar devam eder. Eğimin bitiminde 10-20 cm. arasında değişik genişlikte olabilen, raf biçiminde bir düzlük oluşturulur. Bu girintinin görevi, bacadan gelen soğuk havanın ocağa gelmesini engellemektedir. Ocağa giren soğuk hava yanmayı engeller ve şöminenin tütmesine neden olur. Baca çekişinin en kuvvetli olduğu bölge daralan baca boğazıdır. Duman kapağının bulunduğu yerdir. Bacadan, yukarı gelen soğuk hava boğazdaki düz engele çarpar, yukarı doğru yön değiştirir. Boğazdaki kuvvetli çekişe karışarak bacaya geri döner.
Şöminede duman odası nedir?
Ocağın üst bölümünde, boğaz ve duman kapağından başlayarak baca deliğine kadar devam eden, pramit biçimindeki boşluğa duman odası denir. Burası ocaktan bacaya geçişi sağlar. Duman odası, dar kesit alanlı boğaza ve bacaya göre belirli büyüklükte bir hacim oluşturur. Ocaktan çıkan duman ve bacadan gelen soğuk hava burada depolanır. Duman odasının biçimi kurallara uymuyorsa veya gereğinden küçük ise şömine tütebilir. Duman odasının yanları 45°-60° arasında değişen eğimle örülerek bacaya bağlanır. Çekişin engellenmemesi için duvarların düzgün, pürüzsüz olması gerekir. Bu özelliği sağlamak için, yeterli kalınlıkta demir saçtan, duman odası biçiminde bir davlumbaz yaptırılır, şöminedeki yerine konulur. Çevre tuğlaları örülerek duman odası hazırlanabilir. Duman odasının baca ile bağlantısını sağlayan üst deliği, kesit alanının ortasına gelmelidir. Ocakla bacanın düzensiz bağlantısı, dengeli yanmayı engeller. Ocağın bir bölümü iyi yanar, bir bölümü iyi yanmaz, şömine tütebilir. Duman odasının arka duvarı, baca gibi düşey konumda örülür. Baca deliği ile duman odasının bağlantısındaki uygunsuzluklar, girintili ve çıkıntılar yanmayı olumsuz yönde etkiler. Duman odasının üstündeki bacanın en az 50 cm’lik bölümü tam düşey konumda olmalıdır. Şömine ile bacnın yeri yüzünden eğik bağlantı yapmak zorunlu varsa, sapma 50 cm’lik düşey bacadan sonra başlamalıdır.
Konumuzun şömine tasarımı ve konstrüksiyonu kısmında belirli bir şömine biçimi olmadığını, ancak konstrüksiyon yönünden uyulması zorunlu kurallar bulunduğunu belirtmiştik. Aşağıdaki üst kesit perspektif resimlerde şöminelerin yapıldığı yer, biçim ve konstrüksiyon yönünden değişik uygulama örnekleri verilmiştir.
Şöminelerin yanma ısılarının ancak %5- 10’undan faydalanıldığı için ekonomik değildirler. Şöminenin kusursuz (odaya duman vermeden, iyi çok ısı ve max. ısı yayımı) çalışması tüm ölçüler oranlı olmalıdır.
Şömine nasıl çalışır?
Şömine nasıl yapılır?
Açık sistem ya da biraz daha emniyetli ve randımanlı bir ısıtma sağlayan kapalı sistem şömineleri yaptırmak istiyorsanız, öncelikle kendinizi teknik bilgileri olmayan şöminecilerden korumanız gerekiyor. Çünkü şömine yapılacak diye ayrılan mekanlar; bir süre sonra, işlevlerini tam yerine getiremedikleri için çiçekliğe veya akvaryuma dönüştürülüyor. Bu yüzden; şömine yaptırılırken firmanın deneyimlerine, referanslarına ve şömine ile ilgili verdikleri garanti süresine dikkat edin. Eğer şömine yerli üretim ise imalatçı firmanın eğitilmiş ve yetkilendirilmiş elemanlarınca projelendirilip imal edilmiş olması gerekiyor. Yoksa şömine yaptığınız mekanda yetkisiz kişilerce yapılmış içinde kontrolsüz ateşle başbaşa kalırsınız. Bu da çok büyük bir risk demektir.
Yaptıracağınız şöminenin dış giydirmelerinde zevkinize ve bütçenize göre farklı seçenekler bulabilirsiniz. Şömine yaptıracağınız firmayı seçerken servis sonrası hizmetlerini, problem çıktığında hangi merkezlere başvurabileceğinizi araştırmalısınız. Özellikle şömine firmalarının güvenilirliği son derece önemli. Çünkü baca hesabı, yanma hesabı, yanma haznesi, ağız kesiti hesabı iyi yapılmadan kurulan şömineler iyi yanmaz, çekmez ve tüter.
Bir şöminenin en önemli kısmı hiç kuşkusuz bacasıdır. Şömine kurdurmadan önce çeken iyi bir bacaya sahip olmanız gerekir.
Şöminenin baca bakımı nasıl yapılmalıdır?
Baca çapının ağız kesitine göre hesaplanması gerekiyor. Ağızdan girecek oksijen miktarı baca kesitini karşılayamazsa, kurulan şömine hangi model olursa olsun tüter. Sürtünme kayıplarını en az düzeye indirmek için bacanın iç yüzeyinin pürüzsüz ve düzgün olmasına dikkat edilmelidir. Hiçbir yerden hava almadan, bacanın direkt şömine davlumbaz çıkışına bağlanması gerekiyor, çünkü hava alan bacalar çekmez.
Bir bacaya yalnız tek şömine bağlanmalı, şömine bacası dik çıkmalıdır. Şömine ile baca arasındaki bağlantının sızdırmaz olması, çatlama yapmayacak şekilde sıvanmasıda dikkat edilmesi gereken diğer bir konu. Baca boyu, iç şömine haznesi, ağız kesiti, yalama duvarı eğimi, klape, davlumbaz, baca çıkış kesiti gibi teknik ayrıntıların ısıtmacı, ocak ve baca mutlaka işinde uzman, makine mühendisleri tarafından hesaplanması gerektiğinide unutmayın. (Kaynak: T.C Gazi Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Mobilya ve Dekorasyon Eğitim Bölümü, Dekorasyon Teknolojisi ders notları)