Çok katlı yapılarda her katın bir kat yüksekliğince giden bacasının ana bacaya birleşmesi ile meydana gelen bacalar grubudur.
Baca nedir?
Baca; Atık gazların açık havaya atılması için binanın içine veya binaya bitişik veya hut açık havada serbest olarak inşa edilmiş ve insaat tekniği kurallarına uygun şartları sağlayan sistemdir. Üç çeşittir; Adi Baca, Şönt (Ortak) Baca ve Müstakil Baca.
Şönt baca nedir?
Zeminden çatı üstüne çıkan bir ana baca ve bu ana bacaya bağlanan her birime (daireye eve) ait branşmanlardan meydana gelen bacalardır. Şönt baca branşman boyu 1.20cm den küçük olmamalıdır Yan yana iki branşman aynı ana bacaya bağlanamazlar. Son kat baca boyu en az 4 m olmalıdır
Çok katlı binalarda şönt baca uygulaması nasıl yapılmalıdır?
Şönt (Shunt) baca prensibi: Bacanın planda kapladığı alan kat sayısının artması ile artmaktadır. Yüksek binalarda çok fazla yer kaybına yol açan bu sorun ‘‘shunt’’ sistemi bacalar ile çözülmüştür. Her katın özel bacası, üst kat tavan kotuna yakın bir konumda Şekil 1’deki gibi ortak bacaya bağlanmaktadır.
Şekil 1: Şönt baca prensibi.
İşlevsel açıdan üç ayrı tür hazır baca tuğlası ile oluşturulan ‘‘shunt sistemi’’ bacalarda özel bacalar dar, ortak baca daha geniştir. Şekil 2’de baca tuğlaları ‘‘normal baca ünitesi’’, üzerinde boru girişi için delik bulunan ‘‘boru girişli baca ünitesi’’ ve kat hizasında dumanı ortak bacaya yönlendirme için tasarlanmış ‘‘birleştirme ünitesi’’ görülmektedir. Kilit görevi gören birleştirme ünitesi boru girişli ünitenin altında yer alır. Baca deliği, küçük hacimli olan özel baca ünitesinde bulunur. Dolayısı ile boru baca içine 3 cm'den fazla sokulmamalıdır.
Şekil 2: Shunt baca tuğlaları.
Şönt bacaların uygulamalarında gözlenen sorunlar: Şönt baca uygulamalarında karşılanan sorunlar değişik nedenlerden kaynaklanmaktadır. Bunlardan en önemlisi yapılaşma kültürünün on katlı yapıları -5 veya 6 kat- kapsayacak düzeyde kalmasıdır. Başka bir anlatımla, yüksek yapı oluşturma bilgi ve kültürünün henüz yerleşmemiş olmasıdır. Sektörde rol alan tüm karar vericiler ve uygulayıcılar için ‘‘yüksek yapı’’ gerekleri ve yöntemleri yenidir ve uygulamaya tam olarak yansıtılamamaktadır. Düz işçisinden, kontrol mimar veya mühendisine kadar interdisipliner bir ön çalışma gereği vardır.
Örneğin, her beş katta bir baca tuğlası gereği vardır. Onbeş katlı bir yapıda üç adet şönt bacanın yan yana gelmesi, düşeyden sapmaların dikkatle alınması v.b. gibi genelde bilinen, fakat gözden kaçan konular çok sık tekrarlanmaktadır.
Uygulamada tartışılan sorunlar, aşağıdaki gibi birkaç başlık altında toplanabilir.
- Pazar Sıkıntısı: Günümüz malzeme piyasasında shunt baca oluşturmak için kullanılabilecek malzemeler arasında en çok üretilen ve kullanılan pişmiş toprak ‘‘hazır baca’’ tuğlalarıdır. Bu tuğlaların yukarıda görülen normal ve delikli baca üniteleri piyasada istenildiği zaman bulunmasına rağmen kilit ünitelerini bulmak mümkün değildir.
Şönt baca kilit ünitelerinin iç pazarda sadece sipariş üzerine üretilmesi istenildiği an piyasada bulunmaması nedeniyle şantiyelerde değişik uygulamalar yapılarak normal şönt tuğlaları kilit elemanına dönüştürülmektedir. En çok kullanılan çözümlerden biri 15x15x0,5 cm'lik saç levha ile kapak yapımıdır. Korozyona karşı yüksek sıcaklığa dayanıklı boya ile boyanan saç levha, baca tuğlasının duman gözünün (kat özel bacasının) üzerine harç ile yapıştırılarak aşağıdan gelen dumanın temiz hava gözüne yönlenmesi sağlanmaktadır. Diğer bir çözüm ise taşıyıcı olmayan delikli bir tuğlanın uygun kenarı kırılarak elde edilen kapaklar ile sağlanmaktadır. Yine harç ile yerine yapıştırılan bu çözüm de tuğlanın kalınlığı nedeniyle baca örgüsündeki bir kısmın harç kalınlığı çok artmaktadır.
- Ek İşlerin Artması: Baca örgüsü sırasında düşeyden sapma, düşeyde ve yatayda oluşan boşluklar veya bırakılan yerlerin küçük gelerek kırılması sonucu pek çok ilave iş çıkmaktadır.
- Düşeyden Sapma: Kat adedinin fazla olması nedeniyle doğrultu kaymasının üst katlarda arttığı sık gözlenen bir hatadır. Döşemede bırakılan kalıp boşlukları bazen yeterli olmayıp kırılarak genişletilmektedir.
- Düşey Boşluklar: Duvar-kiriş kalınlık farkından bazen baca ile duvar arasında düşey boşluklar oluşmaktadır. Mutfak veya banyodan geçen bacalarda yan mekanlar yatak odası veya salon ise duvar bu mekanlarda kiriş ile aynı düşey düzlemde tutulduğu için diğer mekanda düşey boşluk olmaktadır
- Yatay Boşluklar: Döşeme kalıpları yapıldığı zaman baca için bırakılan boşluklar bazen de gereğinden büyük
olabilmektedir. Örneğin, Foto 3'te son katla bacanın bitişi görülmektedir. Döşemede kalan boşlukların kapatılması özel ve oldukça özen gösterilmesi gereken ek bir iş olmaktadır. Büyük olan boşluklarda döşeme demirlerine ek donatı yapıp, alttan kalıp yaparak boşluklar doldurulmaktadır.
Bacanın son katla bitiş konumunda çoğu kez tavan ile baca arasında tam bir tuğlanın kullanımı mümkün olmaz. Bu durumda ya tuğla kesilerek küçültülür, ya da boşluk biraz büyütülerek çatı tabanından aşağı doğru örgüye devam edilir.
- Ara katlarda kalan baca dibi döşeme boşlukları ses kaçakları açısından çok önemlidir. Donatı ilavesi yapılamayacak kadar küçük olan boşlukların dozajı yüksek bir harç ile özel olarak doldurulması gereklidir.
- Bacalar Arasında Oluşan Boşluklar: Birden fazla bacanın yan yana örülmesi durumunda yine düşeyden sapma sonucu bacalar arasında boşluklar oluşmaktadır. On katlı bir yapının balkonundaki barbekü bacaları arasında 10-15 cm bulan bu boşlukların sıva aşamasında doldurulması ek bir iş ve malzeme kaybına, belki de sıva çatlaklarına neden olacaktır.
- Alan Küçülmesi: Yüksek binalarda şönt baca adedinin her beş katta bir artması nedeni ile üst katlarda alan küçülmesi olmaktadır. Örneğin 10 katlı bir yapıda 5. katta tek şönt baca 6. katta iki şönt baca olması gerektiği için baca taban alanı kadar faydalı alan küçülmesi olacaktır. Bu da planlamada önemle üstünde durulması gereken bir konudur. Özellikle mutfak, banyo gibi sulu hacimlerde sabit donanım vitrifıye donanımlarının yeri çoğu kez alt katlara göre değişmektedir. Tesisat bağlantısı açısından sıkıntılı çözümlere yol açmaktadır.
- Çekiş Hızının Düşmesi: Şönt tuğlalarının örgüsü sırasında ara kesite konan harç tuğlanın ağırlığı ile taşmakta ve taşan bu fazla harcın baca iç yüzeyinden sıyrılıp alınması gerekmektedir. Ancak bu harcın temizlenmeden baca örgüsüne devam edilmesi durumunda baca iç yüzey pürüzlülüğü artmaktadır. Ayrıca özel kanala düşen fazla harç kilit ünitesi üzerindeki delikli baca ünitesinde toplanmaktadır. Bu dökülen harcın zamanında temizlenmemesi boru girişim zorlaştırmaktadır. Sonradan yapılan temizlemelerde baca tuğlaları delinmekte ve çekiş daha kötü olabilmektedir.
- Döşeme Taşıyıcılığının Zarar Görmesi: Çoğu zaman döşemede bırakılması gereken boşluklarının bırakılmadığı ve daha sonradan döşemenin kaldırıldığı, demirlerinin kesildiği görülmektedir. Kesilen demirlerin uçları başta kalmaktadır
Bu durumda döşemenin taşıma gücü zarar görmektedir. Oysa döşemede önceden bırakılan boşluklarda statik açıdan gerekli önlemler alınmakta ve ek donatılar yerleştirilmektedir.
(Çok Katlı Konut Yapılarında Şönt Baca Uygulama Sorunları ve Deprem Etkisi, Nihal Arıoğlu Doç. Dr. Mim., İTÜ Mimarlık Fakültesi, Yapı Malzemesi Birimi, Taşkışla, Taksim, İstanbul), Dilek Dilhan Hatipoğlu (Araş. Gör., Mim., MSGSÜ Mimarlık Fakültesi, Yapı Fiziği ve Malzemesi Bilim Dalı, Fındıklı, İstanbul)